Bwlio ac aflonyddu

Beth sydd yn y canllaw hwn:

• Beth yw bwlio ac aflonyddu yn y gweithle?
• Bwlio yn y gweithle a'r gyfraith
• Sut y gall bwlio ac aflonyddu effeithio ar eich iechyd a'ch llesiant
• Sut i ddelio â digwyddiad o fwlio
• Cymryd camau ffurfiol yn erbyn aflonyddu yn y gweithle
• Bywyd ar ôl bwlio
• Ffynonellau cymorth

Ydy ymddygiad rhywun yn y gwaith yn gwneud i chi deimlo eich bod wedi cael eich bychanu, yn eich dychryn, eich gwneud i deimlo yn ofnus neu yn hynod anghyfforddus? Os felly, gallai fod yn achos o fwlio yn y gweithle.

Gall bwlio ac aflonyddu ddigwydd mewn bron unrhyw weithle, ond mae staff addysg o dan risg yn arbennig. Mewn arolwg a gynhaliwyd gan yr undeb llafur NASUWT yn 2019, dywedodd pedwar o bob pum athro eu bod wedi profi bwlio yn y gwaith.

Mae'r ffigwr uchel hwn yn adlewyrchu'r ffaith y gall bwlio staff addysg ddod o ystod o ffynonellau. Mae saith deg y cant o achosion yn ymwneud â phrifathro neu uwch arweinydd, ond mae eraill yn cael eu bwlio gan gyfoedion, rhieni neu ddisgyblion. Gall ‘bwlio i fyny’, lle mae staff uwch yn cael eu bwlio gan gydweithwyr is, fod yn broblem hefyd.

Mae bwlio yn arbennig o gyffredin mewn addysg oherwydd bod y gwaith dan bwysau yn unigryw o uchel. Gall y cylch diddiwedd o archwiliadau sylweddol a chanlyniadau profion, ynghyd â newid parhaus, diffyg adnoddau a sefyllfaoedd o argyfwng, greu awyrgylch o straen a beio lle mae bwlio yn dod yn beth cyffredin.

Y newyddion da yw bod y gwahanol fathau o fwlio yn y gweithle – a’u heffaith ar iechyd meddwl a chorfforol – yn cael eu deall mwy a mwy'r dyddiau hyn. Mae nifer cynyddol o sefydliadau addysg yn gwneud ymdrechion i greu amgylchedd gweithle lle mae pobl yn teimlo'n gyfforddus yn trafod pryderon fel nad ydyn nhw'n hel ac yn arwain at fwlio. Mae llawer yn cymryd camau cadarnhaol i amddiffyn staff drwy gyflwyno polisïau gwrth-fwlio, creu cynlluniau cefnogi gweithwyr neu gynnal sesiynau hyfforddi i godi ymwybyddiaeth. Mae'r gyfraith hefyd yn rhoi amddiffyniad eang i chi rhag bwlio ac aflonyddu yn y gwaith. 

Beth yw bwlio ac aflonyddu yn y gweithle?

Yn ôl yr arbenigwyr yn y gweithle Acas (y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu):

Bwlio yw ymddygiad gan berson neu grŵp sy’n ddieisiau ac sy’n gwneud i rywun deimlo’n anghyfforddus.

Aflonyddu yw pan fydd bwlio neu ymddygiad dieisiau yn gysylltiedig ag unrhyw un o’r canlynol (a elwir yn ‘nodweddion gwarchodedig’ o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010):

• oed
• anabledd
• ailbennu rhywedd
• beichiogrwydd a mamolaeth [sydd ag amddiffyniadau arbennig yn ôl y gyfraith]
• hil
• crefydd neu gred
• rhyw
• tueddfryd rhywiol

Gall bwlio yn y gweithle fod ar lafar, yn gorfforol neu'n seicolegol. Gall ddigwydd wyneb yn wyneb neu ar-lein. Gall fod yn ddigwyddiad unwaith yn unig ond yn amlach mae'n batrwm ymddygiad sy'n cael ei ailadrodd. Mae’n cael ei ystyried yn aflonyddu os yw’n torri urddas person neu’n creu amgylchedd gelyniaethus ar ei gyfer – p’un a yw’r troseddwr yn bwriadu gwneud hyn ai peidio.

Mae enghreifftiau mewn lleoliadau addysg yn cynnwys:

• Mae eich pennaeth dro ar ôl tro yn eich gwneud yn destun arsylwadau dirybudd diangen ac yn beirniadu eich dulliau addysgu yn annheg.
• Mae eich pennaeth adran yn rhoi llwyth gwaith afresymol o drwm i chi o'i gymharu â'ch cydweithwyr.
• Mae eich rheolwr llinell yn eich anwybyddu'n anghyfiawn am gyfleoedd dyrchafiad neu hyfforddiant.
• Bydd eich uwch dîm arwain yn ailgynllunio'ch swydd, gan roi mwy na'ch cyfran deg o ddosbarthiadau heriol a dosbarthiadau dysgu annymunol i chi, neu'ch gorfodi i addysgu y tu allan i'ch maes arbenigedd.
• Mae cydweithiwr yn cyffwrdd â chi'n amhriodol yn yr ystafell athrawon.
• Mae cydweithwyr yn eich gwahardd o ddigwyddiadau cymdeithasol dro ar ôl tro.
• Mae eich cynorthwyydd yn aml yn eich tanseilio o flaen rhieni.
• Mae'r gofalwr yn eich galw'n llysenw homoffobaidd.
• Mae llywodraethwr yn defnyddio iaith hiliol neu rywiaethol amdanoch chi mewn cyfarfodydd.
• Mae rhiant yn lledaenu sibrydion ffug amdanoch chi ar gyfryngau cymdeithasol.
• Mae myfyriwr yn eich bygwth neu'n ymosod yn gorfforol arnoch.
• Mae grŵp o ddisgyblion yn creu jôcs, cartwnau neu graffiti sarhaus amdanoch chi. 

Efallai na fydd y bwlio o reidrwydd yn digwydd yn eich ysgol neu goleg. Os cewch eich targedu yn ystod taith breswyl, diwrnod hyfforddi staff neu barti Nadolig gwaith, mae’n dal i gael ei ystyried yn bwlio yn y gweithle.

Ydych chi'n siŵr? 
Cyn gwneud cyhuddiad, mae’n rhaid i chi fod yn sicr mai bwlio neu aflonyddu yw ymddygiad y person arall mewn gwirionedd. Mae beirniadaeth adeiladol a gweithdrefnau mesur perfformiad yn rhan o fywyd gwaith. Efallai y bydd newidiadau i'ch rôl, neu awgrymiadau ar gyfer newid eich arferion gwaith, yn ddigroeso ond nid ydynt yn bwlio os ydynt yn rhesymol ac yn deg. Os oes gennych unrhyw amheuaeth, siaradwch â'ch cynrychiolydd undeb neu gydweithiwr rydych chi'n ymddiried ynddo.

Bwlio yn y gweithle a'r gyfraith

Nid oes un gyfraith yn y DU sy’n ymwneud â bwlio yn y gweithle, ond mae gan eich cyflogwr ddyletswydd i fynd i’r afael â gwahaniaethu ac amddiffyn eich iechyd, diogelwch a llesiant (gan gynnwys lles meddwl) yn y gwaith. Mae hyn wedi’i ymgorffori mewn sawl darn o ddeddfwriaeth

• Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn darparu amddiffyniad yn erbyn ymddygiad hiliol, rhywiaethol, oedraniaethol, homoffobig ac abl a mathau eraill o wahaniaethu sydd â ‘diben neu effaith o darfu ar urddas unigolyn neu greu amgylchedd bygythiol, gelyniaethus, diraddiol, bychanol neu dramgwyddus’ mewn perthynas â 'nodweddion gwarchodedig' (gweler uchod). Mae’r Ddeddf hon hefyd yn amddiffyn gweithwyr rhag gwahaniaethu ar sail beichiogrwydd a mamolaeth:
• Mae Deddf Hawliau Cyflogaeth 1996 yn caniatáu i weithwyr hawlio diswyddiad annheg os ydynt yn cael eu gorfodi i adael eu swydd oherwydd gweithredoedd eu cyflogwr (e.e. arfer gwahaniaethol) neu ddiffyg gweithredu (e.e. methu â delio â chwyn).
• O dan Ddeddf Iechyd a Diogelwch yn y Gwaith 1974, rhaid i gyflogwyr ddarparu amgylchedd gwaith diogel ac iach. Mae hyn yn cynnwys amddiffyniad rhag bwlio ac aflonyddu.
• Mae Rheoliadau Rheoli Iechyd a Diogelwch yn y Gwaith 1999 yn ei gwneud yn ofynnol i gyflogwyr asesu risgiau i iechyd a diogelwch gweithwyr (gan gynnwys iechyd meddwl) a chymryd camau i ddileu neu leihau’r risgiau hyn cyn belled ag y bo modd.
• Mae deddfwriaeth arall a allai fod yn berthnasol yn cynnwys Deddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd 1995 (sy’n diffinio straen fel anabledd), Deddf Amddiffyn rhag Aflonyddu 1998, Deddf Cyfathrebu Maleisus 1988 a Deddf Camddefnyddio Cyfrifiaduron 1990.

Yn anffodus, nid yw amddiffyniadau cyfreithiol yn berthnasol os ydych chi'n hunangyflogedig (er enghraifft athro cerdd gwadd neu hyfforddwr chwaraeon) neu'n gwneud gwaith gwirfoddol.

Oherwydd y sefyllfa gyfreithiol gymhleth, mae’n ddefnyddiol cael cymorth arbenigol i ddelio â bwlio neu aflonyddu yn y gwaith. Gallwch gael cyngor cyfreithiol gan:

• undeb llafur (os ydych yn aelod)
• eich cynllun cymorth gweithwyr yn y gweithle (os oes un)
• cyfreithiwr cyflogaeth (am ffi)
• llinell gyfreithiol Mind (am arweiniad ar gyfraith yn ymwneud ag iechyd meddwl) ar 0300 466 6463

… a chyngor ar faterion yn y gweithle, a sut maent yn effeithio ar eich iechyd meddwl neu lesiant, gan:

• Llinell gymorth Education Support ar 08000 562 561
• Llinell gymorth Acas ar 0300 123 1100

Os bydd rhywun yn ymosod arnoch yn gorfforol neu’n rhywiol, yn cael eich treisio, yn cael eich bygwth yn gorfforol, yn destun trosedd casineb hiliol neu homoffobig, neu os yw eich diogelwch personol dan fygythiad mewn unrhyw ffordd tra yn y gwaith, ystyriwch fynd â’r mater at yr heddlu.

Sut y gall bwlio ac aflonyddu effeithio ar eich iechyd a llesiant

Gall aflonyddu a bwlio gael effaith niweidiol ar eich iechyd meddwl ac, o ganlyniad, ar eich perfformiad yn y gwaith. Mae targedau bwlio yn y gweithle yn aml yn adrodd bod ganddynt hunan-barch isel, unigedd, iselder neu bryder. Mae rhai yn canfod bod eu hiechyd corfforol yn dioddef wrth iddynt gael trafferth gydag anhunedd neu hunan-feddyginiaeth gydag alcohol neu gyffuriau hamdden. Gall pwysau meddwl bwlio parhaus hefyd ddod i'r amlwg mewn symptomau corfforol, fel cyfog, cur pen, pwysedd gwaed uchel, brech ar y croen neu goluddyn llidus.

Dewch o hyd i rywun y gallwch chi droi ato am gefnogaeth foesol – efallai ffrind agos, aelod o’r teulu neu gydweithiwr a all eich helpu i wneud synnwyr o’r hyn sy’n digwydd a chynnig y caredigrwydd a’r gefnogaeth sydd eu hangen arnoch.

Os yw straen a phryder y sefyllfa yn ei gwneud hi'n anodd i chi weithio'n effeithiol, ewch i weld eich meddyg teulu. Efallai y gallant helpu trwy eich cyfeirio at therapïau siarad neu wasanaethau cymunedol, rhoi nodyn salwch i chi am gyfnod, neu ragnodi meddyginiaeth – os yw hynny’n driniaeth briodol ac yn un yr ydych yn gyfforddus â hi.

Gallwch hefyd ffonio Llinell gymorth Education Support ar 08000 562 561. Mae'n gwbl gyfrinachol ac yn agored bob awr o'r dydd, waeth beth fo'r broblem.

Sut i ddelio â digwyddiad o fwlio

Pan fyddwch chi’n cael eich bwlio, galwch yr ymddygiad digroeso allan yn y fan a’r lle os yn bosibl. Ceisiwch ddweud rhywbeth fel: "Peidiwch â chyffwrdd â mi fel 'na" neu "Peidiwch â defnyddio'r gair hwnnw pan fyddwch chi'n siarad â mi".

Yn union fel pan fyddwch chi'n delio â phlant, canolbwyntiwch ar yr ymddygiad ac nid y person. Ceisiwch beidio ag ymateb yn emosiynol trwy golli eich tymer neu grio. Yn hytrach, peidiwch â chynhyrfu (hyd yn oed os nad ydych chi'n teimlo'n dawel ar y tu mewn), byddwch yn bendant ond nid yn ymosodol, a chadwch at y ffeithiau. Ceisiwch osgoi dial neu gallech fod yn agored i gyhuddiadau o fwlio eich hun.

Os yw’r bwlio’n parhau, ystyriwch gael sgwrs un i un gyda’r cyflawnwr, os ydych chi’n teimlo’n ddiogel i wneud hynny. Bydd hyn yn rhoi cyfle i chi egluro beth nad ydych chi’n ei hoffi am eu hymddygiad a sut mae’n effeithio arnoch chi. Efallai nad ydynt yn ymwybodol o effaith eu geiriau neu eu gweithredoedd.

Darllenwch ddogfen bolisi eich sefydliad ar fwlio yn y gweithle (os oes un) ac eglurwch i’r cyflawnwr sut mae eich profiadau yn cyd-fynd â’r diffiniad o fwlio yn y polisi. Gwnewch yn glir y byddwch yn cymryd camau ffurfiol os na fydd y sefyllfa’n newid.

Mae datrys y mater heb fynd drwy weithdrefnau ffurfiol yn aml yn well. Gall gwneud hyn ar eich pen eich hun fod yn frawychus, felly efallai y byddwch am gael cefnogaeth gan eich cynrychiolydd undeb neu fentor (os oes gennych un), neu gan gydweithiwr neu reolwr y gallwch ymddiried ynddo. Gallech hyd yn oed ofyn iddyn nhw siarad â’r bwli ar eich rhan os nad ydych chi’n teimlo y gallwch chi wneud hynny.

Cymryd camau ffurfiol yn erbyn aflonyddu yn y gweithle

Beth os nad oes gennych yr hyder i wynebu eich bwli? Neu rydych chi'n gwneud hynny, ond nid yw'r aflonyddu yn dod i ben? Neu a yw'r bwlio yn rhy ddifrifol i gael ei drin yn anffurfiol? Y cam nesaf yw gweithredu ffurfiol – a elwir hefyd yn ‘godi achwyniad’. Mae gan y rhan fwyaf o gyflogwyr bolisi ysgrifenedig ar sut i wneud hyn, felly darllenwch ef yn ofalus a dilynwch yr arweiniad a roddir.

Os ydych chi’n ystyried gweithredu ffurfiol, mae’n ddefnyddiol cadw dyddiadur o’ch profiadau ymlaen llaw. Casglwch dystiolaeth o’r bwlio hefyd os gallwch chi – gall sgrinluniau, nodiadau, negeseuon e-bost a recordiadau i gyd ategu eich cyhuddiadau. Os oes tystion i’r bwlio, gofynnwch a fyddent yn fodlon eich cefnogi.

Os nad ydych yn fodlon â chanlyniad eich cwyn ffurfiol, neu os bydd yr aflonyddu yn parhau, gallech gymryd camau cyfreithiol yn erbyn eich cyflogwr mewn tribiwnlys cyflogaeth. Mae rhai gweithwyr yn cael llwyddiant mawr yn gwrthdroi anghyfiawnderau yn y gweithle – a chael iawndal ariannol – drwy broses y tribiwnlys. Cofiwch, fodd bynnag, y gall tribiwnlysoedd fod yn anodd ac yn peri straen. Rhaid i chi gadw at brotocolau ac amserlenni llym, ac nid yw pob achos yn llwyddiannus. Rhaid i chi hysbysu Acas os ydych yn ystyried dilyn y llwybr hwn, ac mae'n well cael cefnogaeth gan eich undeb (os ydych yn perthyn i un).

Os na chewch y canlyniad yr oeddech yn gobeithio amdano drwy gymryd camau ffurfiol, ac na allwch wynebu tribiwnlys cyflogaeth, mae bob amser opsiwn i newid rhywbeth am eich bywyd gwaith. Gallai gweithio gyda grŵp oedran gwahanol neu addasu eich oriau leihau eich cyswllt â'r bwli. Neu efallai y byddwch chi'n teimlo y byddech chi'n hapusach mewn gweithle gwahanol neu hyd yn oed gyrfa wahanol. 

Bywyd ar ôl bwlio

Mae cael eich bwlio neu eich aflonyddu yn y gwaith yn brofiad anhygoel o straen a llethol. Hyd yn oed pan gaiff y sefyllfa ei datrys, gall teimladau o hunan-amheuaeth a phryder barhau.

Cofiwch bob amser nad chi sydd ar fai. Mae bwlio yn gamddefnydd o bŵer – boed y pŵer hwnnw’n gorfforol, yn seicolegol, yn gymdeithasol neu’n sefydliadol. Nid bai'r dioddefwr mohono byth.

Gall gymryd amser i wella ar ôl profiad mor drawmatig, felly cymerwch ofal da ohonoch chi'ch hun. Bwytewch yn iach, gwnewch ymarfer corff yn rheolaidd ac amgylchynwch eich hun gyda phobl sy'n rhoi cefnogaeth emosiynol a dilysiad i chi. Gall cwnsela fod yn fuddiol hefyd, gan eich helpu i symud ymlaen yn feddyliol ac yn emosiynol. Os oes gennych chi broblemau iechyd meddwl parhaus, fel pyliau o banig, iselder neu anhwylder straen wedi trawma, ewch i weld eich meddyg teulu i drafod yr opsiynau triniaeth gorau.

Er bod rhai dioddefwyr bwlio yn teimlo rhyddhad i ddychwelyd i normalrwydd yn eu rôl neu weithle, mae eraill yn canfod mai dim ond trwy symud i swydd newydd, maes newydd neu fath newydd o waith y gallant brofi ‘fod y bennod wedi cau’. Pa bynnag lwybr y byddwch yn ei ddewis, gwyddoch y byddwch yn gryfach ac yn ddoethach ac y bydd llawer o bobl eraill y byddwch yn cwrdd â hwy yn eich gyrfa addysg yn rhannu profiadau tebyg.

Ffynonellau cefnogaeth

• Undebau addysg
  Mae'r holl undebau llafur ar gyfer athrawon, arweinwyr ysgol a staff cymorth yn cynnig arweiniad a chymorth ar fwlio yn y gweithle
• Acas– acas.org.uk/discrimination-bullying-and-harassment
  Llinell gymorth rhadffôn – 0300 123 1100
• Llywodraeth y DU– gov.uk/workplace-bullying-and-harassment
• Cyngor ar Bopeth
  citizensadvice.org.uk/work/discrimination-at-work/checking-if-its-discrimination/if-youre-being-harassed-or-bullied-at-work/
• Cefnogaeth Addysg Llinell gymorth gyfrinachol ac am ddim  i bawb sy'n gweithio ym myd addysg – 08000 562 561